Арал қаласы

Арал қаласы – Қазақстанның Қызылорда облысында орналасқан, аттас ауданның әкімшілік орталығы. Бұл мекен ХХ ғасырдағы адамзат тарихындағы ең ауқымды техногендік экологиялық апаттардың бірінің тікелей куәгері және орталығында қалды. Дегенмен, қазіргі таңда қала тек қайғылы өткеннің ескерткіші ғана емес, сонымен қатар халықаралық қауымдастықтың қолдауымен жүзеге асқан табиғатты қалпына келтіру жолындағы табандылық пен үміттің жарқын символына айналып отыр. Осыған орай, қаланың тағдыры мен бүгінгі жай-күйі Арал теңізінің тағдырымен біте қайнасып, одан әрі ажырағысыз болып қала бермек.

Тарихы

Қаланың негізі 1905 жылы стратегиялық маңызы зор Орынбор-Ташкент темір жолының құрылысы кезінде қаланды. Бастапқыда теміржол жұмысшыларына арналған шағын ғана станция болған бұл елді мекен, теңіз жағалауындағы аса тиімді географиялық орналасуының арқасында тез дами бастады. Көп ұзамай мұнда балықшылар, саудагерлер және кәсіпкерлер ағылып, оның экономикалық әлеуетін арттырды. Нәтижесінде, ХХ ғасырдың ортасына қарай Арал қаласы Кеңес Одағының балық аулау және өңдеу өнеркәсібінің ең ірі орталықтарының біріне айналды, оның даңқы алысқа жайылды.

Кеңес дәуірінде қала экономикасы толығымен балық шаруашылығына негізделді. Мұнда толық циклді, одақтық маңызы бар ірі балық комбинаты жұмыс істеді. Портта жүздеген балық аулау кемесі тіркеліп, олар теңізден сазан, ақмарқа, қаяз сияқты бағалы балық түрлерін аулады. Бұл кезең қаланың «алтын ғасыры» саналды, тұрғындардың әл-ауқаты жоғары болды. Алайда, 60-жылдардан бастап Орта Азия республикаларында мақта мен күріш алқаптарын суару мақсатында Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын жаппай бұру теңіз деңгейінің апаттық деңгейде төмендеуіне алып келді. Тарихи деректер бойынша, бұл процесс бірнеше онжылдықта теңізді құртып, аймақтың әлеуметтік-экономикалық және демографиялық ахуалына орны толмас соққы берді.

Географиялық орналасуы және сипаттамасы

Арал қаласы Еуразияның кіндігінде, кең байтақ Тұран ойпатында орналасқан. Әкімшілік тұрғыдан Қызылорда облысының солтүстік-батыс бөлігін алып жатыр. Қала атауы «арал» сөзінен шыққанымен, қазіргі таңда ол судан жүздеген шақырым қашықтықтағы құрлықта қалған. Бүгінгі таңда қаладан жақын маңдағы су айдыны – Кіші Арал (Солтүстік Арал) теңізіне дейінгі арақашықтық шамамен 12-15 шақырымды құрайды. Қаланың айналасын бұрынғы теңіз түбінен пайда болған, құрамында тұз, құм және улы химикаттардың қоспасы бар Аралқұм шөлі алып жатыр. Бұл жаңа шөл аймақтың ландшафтын толығымен өзгертіп, оның табиғи келбетін қалыптастырды.

Арал қаласы: Климаты мен гидрологиясы

Аймақтың климаты — күрт континенталды, яғни ауа райының температуралық ауытқулары өте жоғары. Жаз айлары өте ыстық, құрғақ және шаңды болып келеді, шілдеде ауа температурасы +40°C-тан асуы жиі кездеседі. Керісінше, қысы суық, қары аз, бірақ аязды болады. Осыған орай, жылдық жауын-шашын мөлшері өте төмен, бұл ауыл шаруашылығын дамытуға үлкен кедергі келтіреді.

Қаланың және бүкіл аймақтың гидрологиялық режимі толығымен Сырдария өзеніне және оның Кіші Аралға құйылуына тәуелді. 2005 жылы салынған ұзындығы 13 шақырымдық Көкарал бөгеті Солтүстік және Оңтүстік Аралды бөліп, Сырдарияның суын солтүстік бөлікке жинауға мүмкіндік берді. Бұл инженерлік құрылыс теңіз деңгейін бірнеше метрге көтеріп, судың тұздылығын едәуір азайтты, нәтижесінде экожүйенің біртіндеп қалпына келуіне негіз болды.

Экономикадағы және туризмдегі маңызы

Кіші Арал теңізінің ішінара қалпына келуі қала экономикасына жаңа тыныс берді. Судың тұздылығының азаюы нәтижесінде балық шаруашылығы қайта жанданып, экономиканың негізгі қозғаушы күшіне айналды. Бүгінде Аралда балық аулаумен және оны терең өңдеумен айналысатын бірнеше заманауи кәсіпорын жұмыс істейді. Олар өз өнімдерін ішкі нарыққа шығарып, экспортқа жөнелтеді. Сонымен қатар, Орынбор-Ташкент темір жолы қала үшін маңызды көлік торабы және негізгі жұмыс берушілердің бірі болып қала береді.

Соңғы жылдары Арал қаласы ерекше туризм бағыты ретінде танымал бола бастады. Әлемнің түкпір-түкпірінен келетін саяхатшылар, ғалымдар мен журналистерді экологиялық апаттың символына айналған әйгілі «кемелер қорымы» ерекше қызықтырады. Олар апат куәсі болған нысандарды көріп, жергілікті мұражай экспонаттарымен танысады. Бұл бағыт аймақтық туризмді дамытуға, жаңа жұмыс орындарын ашуға және жергілікті экономиканы әртараптандыруға зор үлес қосады.

Аралдағы кемелер қорымы – экологиялық апаттың символы.

Арал қаласының қазіргі экологиялық жағдайы

Көкарал бөгетін салу жобасының бірінші кезеңі сәтті жүзеге асырылғаннан кейін, Арал қаласының экологиялық ахуалы айтарлықтай жақсарды. Теңіздің қалаға қайта жақындауы ауаның ылғалдылығын арттырып, зиянды тұзды шаң дауылдарының жиілігін азайтты. Судың тұздылығының төмендеуі нәтижесінде бұрын жойылып кеткен балықтың 20-дан астам түрі қайта оралды. Бұл туралы БҰҰ-ның қоршаған орта бағдарламасы сияқты беделді халықаралық ұйымдардың есептерінде жан-жақты жазылған.

Дегенмен, аймақ үшін негізгі қауіп әлі де сейілген жоқ. Оңтүстік Аралдың кеуіп қалған ұлан-ғайыр табанынан көтерілетін улы тұз бен шаң аймақ тұрғындарының денсаулығына, әсіресе тыныс алу жолдарына қатер төндіреді. Бұл мәселені шешу үшін теңіздің құрғаған түбіне шөлге төзімді сексеуіл ағашын отырғызу (фиторемелиорация) бойынша ауқымды жұмыстар жүргізілуде. Бұл шаралар топырақты бекітіп, жел эрозиясын азайтуға бағытталған.

Қайта қалпына келген Солтүстік Арал өңірі.

Қорытындылай келе, қаланың өткені мен бүгіні бүкіл әлем үшін үлкен сабақ болды. Ол адамзаттың табиғатқа деген ұқыпсыз көзқарасының қандай ауыр зардаптарға әкелетінін айқын көрсетті. Бүгінде барлық қиындықтарға қарамастан, болашаққа зор үмітпен қарап, қайта түлеу жолында табандылық танытып отырған тарихи мекен – Арал қаласы.