Мергенсай ауылдық округы

Мергенсай ауылдық округы – Қазақстан Республикасы, Қызылорда облысы Арал ауданының оңтүстік-батысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бірлік. Бұл округтің тарихы мен тағдыры тікелей Арал теңізінің апатты тағдырымен байланысты. Кезінде ол теңіздің бай ресурстарына негізделген гүлденген балықшылар мекені болған. Алайда, теңіздің тартылуы оның әлеуметтік-экономикалық жағдайын толығымен өзгертті. Сондықтан, Мергенсай өңірі ХХ ғасырдағы ең ірі экологиялық апаттың тірі куәгері болып саналады. Осыған орай, округ тұрғындарының өмірі табиғаттың қатал сынағына төтеп берудің айқын үлгісіне айналды.

Тарихы

Округтің тарихы балық шаруашылығының дамуымен тығыз байланысты. Кеңес дәуірінде Жалаңаш ауылы Арал теңізіндегі ірі балық аулау порттарының бірі болды. Мұнда ірі балық аулау ұжымшары (колхоз) жұмыс істеп, мыңдаған тонна балық ауланды. Ауылда балық қабылдау пункттері, тоңазытқыш камералар және кеме жөндеу шеберханалары болды. Дегенмен, ХХ ғасырдың 60-жылдарынан басталған теңіздің тартылуы бұл салаға орны толмас соққы берді. Нәтижесінде, теңіз жағалауы ауылдан ондаған, кейін жүздеген шақырымға алыстады. Балық шаруашылығы толығымен жойылып, халықтың басым бөлігі жұмыссыз қалды.

Географиялық орналасуы және сипаттамасы

Мергенсай ауылдық округы Арал ауданының оңтүстік-батысында, бұрынғы Барсакелмес аралына жақын маңда орналасқан. Қазіргі таңда бұл аумақ Арал теңізінің құрғаған табанында пайда болған Аралқұм шөлімен толығымен қоршалған. Жер бедері негізінен жазық, құмды-сортаңды болып келеді. Өсімдік жамылғысы өте сирек. Мұнда тек шөлге төзімді сексеуіл, жусан сияқты өсімдіктер ғана өседі. Кезінде порт болған Жалаңаш ауылының жанында қазір тек тот басқан кемелердің қалдықтарын («кемелер зираты») кездестіруге болады.

Ауылдық округке жататын ауылдар

Мергенсай ауылдық округының құрамына екі елді мекен кіреді. Олардың екеуі де теңіздің тартылуынан кейінгі қиын жағдайға бейімделіп, өмір сүріп келеді.

Жалаңаш ауылы – округтің әкімшілік орталығы. Кезінде гүлденген балықшылар порты болған бұл ауылда әкімдік, орта мектеп және медициналық пункт орналасқан. Бүгінде ауыл тұрғындарының негізгі кәсібі – мал шаруашылығы. Ауыл Арал апатының символына айналған. Ресми статистика бойынша, халық саны өткен ғасырмен салыстырғанда едәуір азайған.

Тастүбек ауылы – округтегі екінші елді мекен. Ол Жалаңаш ауылынан шалғайда орналасқан шағын ауыл. Бұрын бұл да балықшылардың қонысы болған. Қазіргі таңда Тастүбек ауылының тұрғындары да негізінен мал өсірумен күнелтеді. Ауылдың инфрақұрылымы шектеулі.

Жалаңаш ауылы маңындағы кемелер қалдығы – Арал апатының куәсі.

Мергенсай ауылдық округы: Климаты мен гидрологиясы

Мергенсай ауылдық округы аумағының климаты шұғыл континенталды және өте құрғақ. Теңіздің жойылуы климаттың одан әрі қаталдана түсуіне әкелді. Жазы аптап ыстық, ал қысы аязды болады. Жылдық жауын-шашын мөлшері өте төмен. Гидрологиялық тұрғыдан округ су көздеріне мүлдем тапшы. Негізгі су көзі болған Арал теңізінің жойылуымен, тұрғындар толығымен жерасты суларына тәуелді болды. Алайда, жерасты суларының көпшілігі тұзды болып келеді.

Экономикадағы және туризмдегі маңызы

Кезінде балық шаруашылығына негізделген округ экономикасы толығымен күйреді. Бүгінгі таңда негізгі экономикалық бағыт – мал шаруашылығы. Жергілікті тұрғындар шөлге төзімді түйе мен қаракөл қойын өсірумен айналысады. Бұл сала тек халықтың өз қажеттіліктерін өтеуге ғана жетеді. Арал ауданының экономикасы үшін бұл округтің үлесі шамалы. Дегенмен, округтің «апатты туризмді» дамытуға әлеуеті бар. Теңіздің орнындағы шөлді, тот басқан кемелерді көруге келетін саяхатшылар мен зерттеушілер бар.

Бұрынғы теңіз түбі қазір Аралқұм шөліне айналған.

Қазіргі экологиялық жағдайы

Мергенсай ауылдық округы экологиялық апаттың нақ ортасында орналасқан. Негізгі проблема – теңіздің құрғаған табанынан көтерілетін тұзды шаң дауылдары. Бұл дауылдар адамдардың денсаулығына, әсіресе тыныс алу жолдарына үлкен зиян келтіреді. Сонымен қатар, топырақтың тұздануы мен шөлейттену процесі қарқынды жүруде. Бұл туралы БҰҰ Даму Бағдарламасының зерттеулерінде жиі айтылады. Экологиялық жағдайды жақсарту мақсатында теңіздің құрғаған табанына сексеуіл егу жұмыстары жүргізілуде.

Қорытындылай келе, бұл әкімшілік бірлік – Арал теңізі трагедиясының тірі куәсі. Оның тұрғындары аса қиын табиғи және әлеуметтік жағдайларға қарамастан, ата-баба қонысын сақтап қалуға тырысуда. Табиғаттың қатал сынағына төтеп беріп отырған қайсар жандардың мекені – Мергенсай ауылдық округы.